EBÜL HASENİL EŞ’ARÎ ALİ: İSMAİL OĞLU (873-935) / ABDULLAH DEVELİOĞLU

Basralı’dır. Eshab-ı kiramdan Ebu Musel Eş’ari Ali Hazretlerinin sülâlesindendir. Ehli sünnetin birinci imamıdır. Amelde Şafiî mezhebindedir. Evvelce hocası ve kayınbabası olan Mutezîle mezhebi önderlerinden Ebu Ali Cübbaî’ye tabi ve 40 sene onun mezhebinde bulunmuş idi. Peygamber Efendimiz’i (sav) rüyada görmüş ve hidayete erişmiş olması sebebi ile hocası Cübbaî ile şöyle bir konuşma yaptı:

Ebül Hasen: 3 kardeşten biri itatli diğeri âsi 3. çocuk olarak ölseler bunlar nerededir?
Cübbaî: İtaatli Cennette, âsi Cehennemde, çocuk da Cennetle Cehennem arasındadır.
Ebül Hasen: Çocuk beni çocuk iken öldürmesen de büyüsem amel ederdim ve Cennete girerdim derse Cenâb-ı Hakk ne cevab verir?
Cübbaî: Cenâb-ı Hakk der ki: Eğer büyüse idin âsi olacaktın ve Cehenneme girecektin, senin çocukken ölmekliğin hakkında hayırlıdır. Onun için çocukken öldürdüm der.
Ebül Hasen: Cehennemdeki kardeş, Yarabbi, benim âsi olacağımı biliyordun. Niçin beni çocukken öldürmedin hakkımda hayırlısı bu idi derse Cenâb-ı Hakk ne der?
Cübbaî: Bu suale cevap veremedi ve şaşırdı kaldı, zira Mutezîle itikadında kul hakkında faydalı olan şeyi yaratmak Cenâb-ı Hakk’a vaciptir. Şu konuşma ile bu itikadın batıl olduğu açıklandı: Ebül Hasen Hazretleri de derhal Mutezîlelikten çıkıp Ehli sünnete yardım ve Mütezîlelerle mücadele etti ve Ehli sünnetin ilk imamı ve önderi oldu.

Bu münasebetle biraz mezheplerden bahsetmek münasip görüldü. Şöyle ki Ümmeti icabet namını alan islâmlar 8 kökde 73 fırkaya ayrılmışlardır. Peygamber Efendimiz (sav) de hayatlarında (Ümmetinin yakında 73 fırkaya ayrılacaklarını ve bir fırkadan maadasının Cehenneme lâyık olacaklarını bildirmiş idi.)

1) MUTEZİLE: Bunlara Mutezile denildiğinin sebebi şöyledir. Hasan-ı Basrî’ye büyük günah sahibi Cennette mi veya Cehennemde midir? diye sual sorulmuştu. Hasan-ı Basrî Hazretleri cevap vermezden evvel talebelerinden Ata oğlu Vasıl (Bence Cennet ve Cehennemde değil, belki ikisi arasında bulunan bir mahaldedir) dedi. Hasan-ı Basrî de (İ’tezele minna: Bizden ayrıldı) Bizim doğru olan itikadımıza aykırı bulunduğu için Vasıl bizden i’tizal etti ve ayrıldı buyurdu. Bu sebeble Vasıl i’tikadında bulunanlara mutezile namı verildi. Mutezilenin başlıca itikatları 7 dir.
a) Büyük günah sahibi; mü’minde değil kâfirde değildir. İmanla küfür arasındadır. Tövbesiz ölürse Cehennemde ebedî kalır.
b) Kul fi’linin hâlikıdır. İnsanlar gerek hayır gerek şer ne yaparlarsa o şeyi kendileri yaratır. O hususta Cenâb-ı Hakk’ın kudretinin tesiri yoktur.
c) Cenâb-ı Hakk’ın sıfatı subutiyyesi yoktur.
d) Kur’ân-ı Kerîm Cenâb-ı Hakk’ın kelâmıdır fakat mahlûktur, ezelî değildir.
e) Cenâb-ı Hakk dünyada görülmediği gibi âhirette de görülemez.
f) Hüsnü kubh (iyilik ve kötülük) Aklîdir, şeriatın asla medhali yoktur.
g) Cenâb-ı Hakk’ın yarattığı şeylerde elverişli şeylere riayet etmesi kullar hakkında faydalı olan şeyleri yaratması vaciptir. Bu itikatların hepsi de batıldır ve ehli sünnet itikadına aykırıdır. Mutezileler böyle itikatta ittifakları ile beraber 20 fırkaya ayrıldılar.

2) ŞÎA: Bunların başlıca itikatları beşdir.
a) Peygamberimiz’in (sav) vefatından sonra hak olan imam (Halife) Hazret-i Ali’dir ve Ali’den sonra da evlâtlarıdır. İmamet Hazret-i Ali evlâdından harice çıkmaz. Bu sebebledir ki Hazret-i Ali’ye bey’at etmeyip de Ebu Bekir Hazretlerine bey’at ettikleri için bütün eshabı kiram hata ettiler derler.
b) İttihat ve hulûlle, tenasühle kail olurlar. Yani Cenâb-ı Hakk kullar ile birleşir ve kullara hulûl eder. İnsan öldüğünde yeni doğan kimseye girer derler.
c) Şeriatı kendi arzularına göre te’vil ederler.
d) Haramı helâl itikat ederler ve farzları inkâr ederler.
e) Kur’ân’dan murad: Batınîdir, zahirî değildir. Kur’ân’ın zahirî ile içtihad etmek hatadır. Bunlar bu beş şeyde ittifak etmekle beraber 22 fırkaya ayrıldılar. Bu itikatlar ehli sünnet itikadına aykırıdır. Cenâb-ı Hak bu gibi şeylerden münezzeh ve berîdir.

3) HAVARİC: Bunlar Sıffin vak’asında Hazret-i Ali’ye karşı huruç (Hazret-i Ali’ye itaatten çıkmışlar) edenlerdir.
Bunların itikatları başlıca 3 tanedir:
a) Hazret-i Ali ile Hazret-i Muaviye arasındaki niza’ın halli için hakemeyne (Biri Hazret-i Ali tarafından biri de Hazret-i Muaviye tarafından iki kişi seçilip o iki kişi ne hükmederse ona razı olalım demeleri) havale ettikleri için Ali dahi hata etti derler.
b) Şeriatın hükümlerini bilmeyen veya büyük günah işleyen kimseler kâfirdir derler.
c) Çocuk iken ölenler babalarına tabîdir derler. Bunlar böyle itikatta ittifak ettikleri gibi 20 fırkaya ayrıldılar. Bunlar da tamamîle ehli sünnetin itikadına aykırıdır.
4) MÜRCİE: Bunların itikatları başlıca kâfirin iyi ameli faydasız olduğu gibi mü’minin isyanı da zarar vermez derler.
Bunlar da beş fırkadır.

5) NECCARİYE: Bunların itikadı başlıca üçtür.
a) Sıfatı subutiyyeyi inkâr ederler.
b) Kur’ân-ı Kerîm mahlûktur derler.
c) Cenâb-ı Hakk âhirette de görülemez derler. Bunlar da üç fırkadır ve itikatları ehli sünnet itikadına aykırıdır.

6) CEBRİYYE: Bunların itikatları:
a) Cenâb-ı Hakk herhangi bir şeyi vukuundan evvel bilmez ve vukuundan sonra bilir derler. Şu surette Cenâb-ı Hakk’ın ilmi hadîsdir, ezelî değil demektir.
b) Kul herhangi bir şeyi işlerse o işi işlemekte mecburdur, o şeyde kulun iradesi yoktur.
c) Cennet ehli Cennete, Cehennem ehli Cehenneme girdikten bir zaman sonra hepsi de yok olacaklardır. Cenâb-ı Hakk’tan başka kimse kalmayacaktır. Bu itikat da ehl-i sünnet itikadına aykırıdır. Bunlar bir fırkadır.

7)MÜŞEBBİHE: Bunların itikatlarınca Cenâb-ı Hakk mahlûkatlarından bir mahlûka benzer.
a) Cenâb-ı Hakk cisimdir, hareket ve intikal eder.
b) Mahlûka girer.
c) Cenâb-ı Hakk el, göz, kulak gibi âza sahibidir derler. Bunlar bir fırkadır. Bu gibi itikatlar bâtıldır, ehl-i sünnet itikadına aykırıdır.

8) FIRKA-i NACİYE:Bunların itikadları Peygamber Efendimiz’in (sav) ve eshabı kiramın itikadlarıdır. Bunlara ehl-i sünnet vel cemaat denildi. Bunlara aid tafsilât kelâm kitaplarında olduğu gibi bizim (Oğluma öğütlerim, oğlumun dînî bilgileri ve dînî tarihî bilgiler adlı eserlerimizdedir. Bu üç eserimiz ayrı ayrı matbu olduğu gibi pençname adlı eserimizde hepsi birlikte tab edilmiştir.) Fırka-i Neciye bir fırkadır.

Fırka ve şu’be
——               ———–                    ————-
1                       Mutezile                      20
2                       Şîa                                22
3                       Havaric                         20
4                       Mürciye                         5
5                       Neccariyye                    3
6                       Cebriyye                       1
7                       Müşebbihe                    1
8                       Naciye                           1

Kaynak: A. Develioğlu, Büyük İnsanlar Üç Bin Türk ve İslam Müellifi